रामेछाप, पानी र जनै

• टीकाप्रसाद भट्ट

कक्षा ८ देखि रामेछापको गौरीशंकर माविमा पढ्न जानु पर्दथ्यो । मन्थलीमा कक्षा ७ सम्म मात्र पढाई हुन्थ्यो । रामेछाप जिल्ला सदरमुकाम र राम्रो नाम चलेको स्कुल भएकाले पनि धेरैको रोजाई गौरीशंकर मावि नै हुन्थ्यो । मन्थली तिरका कोही कोही चिसापानी र खिम्ती पनि जान्थे ।

हरेक आईतबार सामल तथा सातु बोकेर हामी रामेछाप जान्थ्यौं । स्कुले झोलामा लुगा, गुन्द्रुक, अलिकति आलु, चामल, भुटुन, भुटेका मकै भटमास सबै एकै ठाउँमा हुन्थ्यो । ३ घण्टा हिंडेर गयो, झोला बिसायो, हतार हतार स्कुल कुदुनु पर्ने । भए नभएको पानी बचाएर शनिबार आमाले धोईदिएको स्कुले सर्ट, पाइन्ट कुचुमुच्च सत्र मुजा परेको हुथ्यो । त्यहीमाथि भुटेका मकै भटमास र गुन्द्रुकको गन्ध आउथ्यो । रामेछाप तिरका साथीहरु हामीलाई जिस्क्याउथे । गुन्द्रुक ल्याइस हैन ? भन्थे । कुरा त सही हो, तर लाजले भुतुक्क भइन्थ्यो ।

स्कुलमा दिवा खाजाको लागि छुट्टी भएपछि हामी हुरुरु कुदेर मिलन होटल पुग्थ्यौं । ५ रुपैयामा खीर तरकारी खान पाइन्थ्यो । झण्डै १० पाथी खीर पाक्ने बढेमाको सिलबरे डेक्चीभरीको खीर विद्यार्थीले खर्लप्प पार्थे । तातो खीर अनि तरकारी । विद्यार्थीलाई के चाहियो ? रामेछापमा बजारमा दुईटा होटल चर्चित थिए । धर्म र मिलन होटल । धर्म साहु सुकाजोर तिरका । मिलन होटल गेलुका साहुले चलाएका थिए । दुवै खुब चल्तिका थिए । धर्मको भन्दा अझ मिलन होटल ज्यादा चलेको थियो । बिहीबारको दिन पाईलो टेक्ने ठाउं हुदैनथ्यो । बिहीबार साप्ताहिक हाट लाथ्यो । त्यो हाटमा त्यसबेला हजारभन्दा धेरै मान्छे आउँथे । सामान खरिद बिक्री मात्रै हैन, आफन्तसँग भेटघाट गर्ने थलो पनि त्यही हाट थियो ।

अहिलेको जस्तो फोन थिएन । मानिसहरु हाट बजार मेलापातमा भेटथे । घर व्यवहारको कुरा गर्थे । कोही कोही त प्रेमालाप गर्न पनि बिहीबार साइत जुराउँथे । बिहीबारे हाट त अझै लाग्दैछ । तर पहिलेको जस्तो सामान पाइँदैन, मानिसको भिंड हुँदैन ।
स्कुलबाट फर्कदा भोक लागि सकेको हुन्थ्योे । रामेछापमा जाडो खुब हुने, जाडोमा धेरै भोक लाग्छ भन्थे । हामीलाई हो जस्तै लाथ्यो । हामी मकै भट्मासको पाको खोल्थ्यौं । प्राय सबैैले खाजा त्यही नै लगेका हुन्थे घरबाट । हुनेले बदाम र फर्सीका बियाँ पनि मिसाएर लग्थे । त्यो अलि मिठो हुनाले पहिले त्यही पोको सकिन्थ्यो । पालैपालो सबैैको पोका साता दिनमा रित्तिन्थे । मन्थलीबाट धेरै विद्यार्थी रामेछापमा पढ्न जान्थे । सबैै चिनेजानेका हुन्थे । त्यही भएर खाजा सगोलमै खाने चलन थियो ।

रामेछापमा खाना पकाउने कुरा असाध्यै गाह्रो लाग्थ्यो । पहिलो कुरा पानी पाउँदै पाउदैनथ्यो । केहीबेर आउने पानी थाप्न सार्वजनिक धारामा धेरै लामो गाग्रीको लाईन हुन्थ्यो । स्थानीयले हामी विद्यार्थीलाई हम्मेसी पानी थाप्न दिदैनथे । हाम्रो ५ लिटरको ग्यालिन हुन्थ्यो । ग्यालिन लाइनमा पनि राख्दैनथ्यौं । अहिले सम्झन्छु, लाईनमा राखेको भए पाइन्थ्यो होला । हराउला भन्ने पिरले त्यस्तो गर्दैनथ्यौं । धेरै बेर पालो कुरेपछि कोहि कोही दयालु निस्कन्थ्यो । लु थाप भन्थ्यो । अनि ५ लिटर पानी थापेर मनले धन्यवाद दिदै कोठा आउथ्यौं । हाम्रो कोठा चरिकोटेको घरमा थियो । त्यो घर स्थानीय विकास अधिकारीको निवाससँग जोडिएको थियो । कहिलेकाहीं पानीको चिन्ताले हामी स्थानीय विकास अधिकारीको टंकी तिर एकोहोरो हेर्दै बस्थ्यौं । सहह्रदयी रविन्द्र हायु दाईले स्थानीय विकास अधिकारीको आँखा छलेर ग्यालिन कम्पाउण्ड वालबाट लिन्थे र पानी भरेर दिन्थे ।

पानी र सामल भएपनि रामेछापमा आगो फुक्नै हम्मे हुन्थ्यो । वादिगाउं तीरबाट दिनहुं दाउराको भारी बोक्ने लाम रामेछाप बजार आउँथ्यो । दाउरा बेच्ने अनि आफूलाई आवश्यकताको सामान किनेर घर फिर्ने त्यस क्षेत्रका बासिन्दाको पेशा थियो । वादीबाट आउने दाउरा भारीको २० रुपैयाँ पर्दथ्यो । तर असाध्यै कांचो हुने । सुकेको दाउरा त एकादुई मात्र हुन्थ्यो । काँचो दाउरा माटोको चुलोमा कोच्यो , बाल्न मुस्किल, बलिहालेमा धुवाँको मुस्लो । च्वाइँच्वाइँ गर्र्थे दाउरा । अलिपछि स्टोभ किनियो । स्टोभ भएपछि पकाउन सजिलो भयो । त्यतिबेला स्टोभ किन्ने भनेको ठुलै कुरा जस्तो लाग्थ्यो ।
त्यहि आगो बाल्नको पीरले हामीले अनौठो काइदा निकालेका थियौं । दाल पकाउनका लागि । घरबाट मासको दाल पिठो बनाएर लैजाने । पानी उम्लियो कि दाल पाक्यो । कस्तो काइदा । घिउ हाल्यो , दालको झोलसँग स्वाप्प स्वाप्प । तरकारी हम्मेसी हँुदैनथ्यो । एकथरी त हो । तरकारी पकाए, दाल हुदैनथ्यो ।

पानीको लागि एउटा किस्सा छ । म पुरोहितको छोरो । भर्खर व्रतबन्ध गरेको थियो । बिहान जप नगरी खादैनथे । जप गर्ने भएपछि जनै लगाउने नै भएँ । कोठामा बस्ने साथीको जनै त थियो तर उ जप गर्दैनथ्यो । म रांगो र बंगुरको मासु खाँदैनथे । अहिले पनि खान्न । तर साथीहरु खान्थे । उनीहरु मध्ये केही रक्सी पनि भ्याईदिन्थे ।

एकदिन म बेलुका खाना खाएर सुतें । कोठाको साथी कतै गएको थियो । राती अबेर कतिबेर आएछ । उ सगैं अरु पनि कोही आयो होला । जथाभावी नखाने र जप गर्नुपर्ने भन्दै उनीहरुले म निदाएको बेला जनै काटिदिएछन् । लु गर अब जप भनेर । बिहान उठेर जप गर्न खोज्छु, जनै छैन् । व्रतबन्ध गरेपछि बा ले एउटा कुरा भन्नुभएको थियो, केहीगरी जनै छिन्यो भने नबोलिकन, नुहाएर नयाँ जनै लगाउनु अनि मात्र बोल्नु । परेन फसाद ? जनै छैन । के भयो है ? भन्न पनि मिलेन । सानले कुरा गर्छु अरु साथी हाँस्छन् मात्र । रुन मन लाग्यो । एकछिन रोएँ पनि । अब जनै कहाँ खोज्नु ? । बजार नजिकै थियो । गएँ । तिलक श्रेष्ठको पसलमा पुगें । जनै माग्छु, उनी कुरा बुझ्दैनन् । अनि हातले जप गर्ने संकेत गरें । काँध देखाएर भिर्ने भनें । त्यति गर्दा उनले बुझें । जनै त ल्याँए, अब नुहाउनु कसरी ? पानी छैन ।

५ लिटरको जर्किन, धोति बोकेर व्यारेक भन्दा तल ढुंंगेधारा तिर झरें । त्यहाँ पुग्न ओरालो झण्डै १० मिनेट लाथ्यो । त्यहाँ पुग्दा पानीको लाइन उत्तिकै थियो । नुहाउन के पाउनु ? एकछिन अकमक्क परें । त्यसभन्दा अरु पानी वरिपरी मैले देखेको थिइँन । रामेछाप बजारका होटलहरुले त्यहींबाट टिनको २० रुयैयाँमा पानी बोकाउँथे । त्यहाँ पानीको लाइनमा बसेका एकजनाले मलाई बोलाए, म बोलिन । मैले हातमा जनै देखाएर फेर्नका लागि नुहाउन आएको भन्ने संकेत गरें । उनले त्यसो भए तल खोला तिर जाउँ त्यहा पानी पाइन्छ होला भने । म उनको कुरा सुनेपछि अझै तल झरें । नभन्दै खोलामा सानो पानी रहेछ । त्यहाँ नुहाएँ, जनै फेरें । ५ लिटरको जर्किनमा पानी भरें ।

अनि उकालो लागें । कोठामा आउँदा साथीहरु स्कुल गइसकेका रहेछन् । मैले स्कुल जान भ्याइन । दिनभर त्यसै बसें । बेलुका आएपछि उनीहरुले पश्चाताप गरे । हामीले तँ हामीजस्तै जनै नलगाएर पनि बस्न सक्छस् भन्ने लागेर जिस्किएर काटिदिएका हौं । तर धेरै ठुलो पाप गरौं, अब आइन्दा हामीबाट त्यस्तो हुँदैन भने । मैले काट्यो चाँही कस्ले ? भने । तर उनीहरुले उत्तर दिएनन् । भैगो अब किन ? हाँसेरै टारें ।

आजभोली पनि अक्सर म जनैं छुटाउँदिन । तर छिनिहाल्यो भने नबोलेर बस्न पनि सक्दिन । बोल्छु । अहिले जप पनि गरिदैन । तर एउटा कुरा नि, त्यो बेला मेरो जनै काट्ने साथी को होला ? भन्ने तर्कना मनमा आईरहन्छ भन्या ।